Ospa wietrzna

Jak można się zarazić ospą wietrzną i jak rozwija się choroba?

Wirus VZV przenosi się poprzez bezpośredni kontakt, drogą kropelkową oraz powietrzną. Wirus może przedostać się przez łożysko na płód. VZV ma zdolność przenoszenia się nawet na odległość kilkudziesięciu metrów drogą powietrzną, korzystając z ruchów powietrza - stąd wzięła się nazwa choroby - ospa wietrzna. Ludzie są jedynym rezerwuarem zakażenia. Wrotami zakażenia są górne drogi oddechowe i/lub spojówki. Stąd wirus przenika do okolicznych węzłów chłonnych. Następnie do wątroby i śledziony, gdzie następuje jego replikacja, czyli namnażanie. W dalszej kolejności wirus atakuje komórki nabłonka skóry oraz błon śluzowych. Efektem tego są widoczne wykwity skórne, charakterystyczne dla ospy wietrznej. U osób z dobrze działającym układem odpornościowym limfocyty T  hamują replikację wirusa, ograniczając wysiew do skóry, błon śluzowych jamy ustnej i zewnętrznych narządów płciowych.  W sytuacji obniżenia odporności wiremia trwa dłużej, czego konsekwencją może być rozsiew wewnątrznarządowy ospy z zajęciem wątroby, płuc i ośrodkowego układu nerwowego. Wirus pozostaje w organizmie na całe życie. Po przebytej ospie wietrznej VZV ulega utajeniu w komórkach zwojów korzeni grzbietowych, aby po latach reaktywować się i wywołać półpasiec. Do reaktywacji dochodzi najczęściej u osób starszych lub z obniżona odpornością. Im starszy wiek, tym ryzyko półpaśca wzrasta.

Ospa wietrzna jest chorobą bardzo zaraźliwą. Szacuje się, że ryzyko zakażenia po kontakcie z chorym w warunkach domowych wynosi od 80% do 90%. Osoba chora zakaża 2 dni przed pojawieniem się wysypki. Przestaje zakażać po przyschnięciu wszystkich wykwitów skórnych. Choroba może się ujawnić nawet po trzech tygodniach od kontaktu z osobą chorą. Okres od kontaktu z wirusem do pojawienia się pierwszych objawów ospy wietrznej wynosi od 10 do 21 dni. Choroba przede wszystkim dotyczy dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych. Możliwe jest jednak zakażenie się osób dorosłych. U tych osób choroba ma cięższy przebieg. Przed 15. rokiem życia dochodzi do około 90% zakażeń, co sprawia, że zdecydowana większość osób dorosłych przechodziła już ospę wietrzną i nie są podatni na zakażenie. Najczęściej do zakażeń dochodzi w miesiącach zimowych. Ospą wietrzną można zarazić się również od osoby chorej na półpaśca, jednak osoby chore na półpaśca są mniej zaraźliwe w porównaniu do chorych na ospę wietrzną.

Objawy ospy wietrznej

Ospa wietrzna rzadko przebiega bezobjawowo. Nim  jednak pojawi się charakterystyczna dla tej choroby swędząca osutka pęcherzykowa na całym ciele, mogą pojawić się objawy zwiastunowe. Objawy poprzedzające pojawienie się osutki pęcherzykowej częściej dotyczą osób dorosłych lub młodzieży. Pojawiają się one 1-2 dni przed objawami skórnymi ospy wietrznej. Zalicza się do nich szereg dolegliwości grypopodobnych. Może więc wystąpić m.in. gorączka lub stan podgorączkowy, złe samopoczucie, ból mięśni, zapalenie gardła, katar.

Objawy skórne ospy wietrznej są bardzo charakterystyczne i  w związku z tym są one podstawą do rozpoznania choroby. Pojawiają się rumieniowe plamki, następnie grudki o średnicy 5-10 mm, z których powstają pęcherzyki. Po 2-3 dniach powstają krostki, które po 3-4 dniach zasychają, przemieniając się w strupki. Po odpadnięciu strupków pozostają przemijające drobne blizny i przebarwienia. Wykwity pojawiają się rzutami w ciągu 3-4 dni. Wysypka pojawia się najpierw na głowie i tułowiu, potem na ramionach oraz kończynach dolnych (rzadko na rękach oraz stopach). Wysypka może pojawić się również na błonie śluzowej jamy ustnej i gardła, narządach płciowych oraz na spojówkach i rogówce.

Zmiany skórne powodują świąd skóry. Należy powstrzymać się od drapania, ponieważ grozi to powstaniem blizn. Chorym od początku pojawienia się osutki towarzyszy gorączka (niezależnie czy jest to osoba dorosła czy dziecko), która zwykle nie trwa dłużej niż 4 dni. Innymi objawami towarzyszącymi chorobie są powiększenie węzłów chłonnych oraz zapalenie gardła.

Ospa wietrzna w trakcie ciąży - jakie jest ryzyko zachorowania dziecka?

Kobieta w ciąży, jeżeli nie była wcześniej zakażona wirusem, który jest odpowiedzialny za ospę wietrzną, jest narażona na zachorowanie jak każda inna dorosła osoba. Zdecydowana większość osób dorosłych przechodziła ospę w dzieciństwie, więc częstość zachorowań na ospę wietrzną w trakcie ciąży nie jest duża. Jednak zachorowanie w I i II trymestrze ciąży wiąże się z ryzykiem obumarcia płodu lub zespołu ospy wietrznej wrodzonej u dziecka. Ryzyko szacuje się na 1-2%. Oznacza to, że zachorowanie na ospę wietrzna w trakcie ciąży automatycznie nie oznacza uszczerbku na zdrowiu dla dziecka. O wiele lepiej wygląda sytuacja w przypadku reaktywacji wirusa w trakcie ciąży u kobiet już wcześniej chorujących na ospę wietrzną. W takiej sytuacji wirus wywołuje półpaśca. Ryzyko przedostania się wirusa na płód jest w granicach 0,05-0,1%.

Zachorowanie na ospę wietrzną po 20.tygodniu ciąży nie prowadzi do pojawienia się u dziecka objawów ospy wietrznej. Zwiększone jest natomiast ryzyko pojawienia się półpaśca we wczesnym okresie życia dziecka.

Niebezpieczne dla noworodka jest pojawienie się objawów skórnych ospy wietrznej na kilka dni przed porodem. Jeżeli osutka pojawi się na 5 dni przed porodem lub 3 dni po porodzie może prowadzić do zachorowania noworodka na ospę wietrzną, co jest bardzo dla niego niebezpieczne. Jest to związane z tym, że upłynęło zbyt mało czasu, aby matka zdążyła uodpornić dziecko. Nie wyposażyła go w tzw. bierne uodpornienie. Ospa wietrzna noworodkowa ma ciężki przebieg z zapaleniem płuc i wątroby.

Zaleca się przed planowaniem poczęcia dziecka sprawdzić czy ospa wietrzna została przechorowana, a w związku z tym czy nie ma ryzyka zachorowania na ospę w ciąży. Jeżeli kobieta planująca zajść w ciążę nie ma odporności, ponieważ nie chorowała wcześniej, ani też nie została zaszczepiona, zalecane jest szczepienie nie później niż na 3 miesiące przed poczęciem. W trakcie ciąży nie zaleca się szczepienia. Takie szczepienie zaleca się zaraz po porodzie.

Ospa wietrzna wrodzona

Ospa wietrzna wrodzona dotyczy noworodków, którzy zarazili się wirusem w okresie płodowym. Dotyczy to I i II trymestru ciąży. Konsekwencją zachorowania dziecka w tym okresie na ospę wietrzną może być obumarcie płodu. Jeżeli dziecko urodzi się, może mieć zespół objawów, który nazywany jest zespołem ospy wrodzonej. Warto przypomnieć, że dotyczy to od 1% do 2% dzieci, których matki zachorowały na ospę wietrzną do 20. tygodnia ciąży. Ocenia się, że ryzyko przed 13. tygodniem ciąży jest mniejsze - nieco poniżej 1%, natomiast ryzyko do 2% dotyczy kobiet między 13. a 20. tygodniem ciąży.

W konsekwencji zakażenia płodowego wirusem ospy noworodek urodzić może się ze zniekształconymi kończynami, głębokimi bliznami skórnymi, z wadami ośrodkowego układu nerwowego (małogłowie, wodogłowie, upośledzenie umysłowe, drgawki, atrofia korowo-podkorowa). Do objawów ospy wietrznej wrodzonej należą również wady dotyczące narządu wzroku: zaćma, zapalenie siatkówki i naczyniówki oraz małoocze (mikroftalmia). Zespół ospy wrodzonej charakteryzuje się również zaburzenia układu moczowego (wodonercze oraz pęcherz neurogenny).

Noworodki i niemowlęta z zespołem wrodzonej ospy wietrznej nie zarażają kontaktujących się z nimi osób.

Czy osoba zaszczepiona może zachorować na ospę wietrzną?

Szczepienie przeciwko wirusowi ospy wietrznej i półpaścia (VZV) nie daje stuprocentowej ochrony, szczególnie gdy przyjęta została szczepionka tylko w jednej dawce. Obecnie zaleca się dwie dawki szczepionki. Druga może być przyjęta po upływie 6 tygodni, choć jako optymalny odstęp podaje się 3 miesiące.

Ocenia się, że jedna dawka szczepionki chroni 97% zaszczepionych przed zachorowaniem na ospę z ciężkim i umiarkowanym przebiegiem oraz 85% zaszczepionych przed ospą o łagodnym przebiegu. Po przyjęciu drugiej dawki ocenia się, że zachorowania o bezobjawowym przebiegu lub łagodnym przebiegu dotyczyć mogą nie więcej niż 5% zaszczepionych. Łagodny przebieg po szczepieniu oznacza ospę bezgorączkową, która objawia się niewielką ilością wykwitów (do 50) plamisto-grudkowych. Zwykle nie występują pęcherzyki. Wykwity u osób zaszczepionych przypominają ukąszenia owadów.

2-dawkowy cykl szczepienia wprowadzono w USA w 2007 roku a w Polsce w 2010 roku. W związku z tym nie można stwierdzić czy szczepionka przyjęta w dwóch dawkach chroni do końca życia. Jeżeli zaobserwuje się znaczący wzrost zachorowań wśród osób zaszczepionych dwoma dawkami, wtedy być może będzie się rekomendować wprowadzenie trzeciej dawki przypominającej.

Szczepienie przeciwko ospie może chronić osobę nieszczepioną, która zetknęła się z chorym (np. z rodzeństwem w domu, z rówieśnikami w przedszkolu) pod warunkiem, że nie upłynie więcej niż 72 godziny od kontaktu. Szczepienie nie będzie tak samo skuteczne jak u osoby zaszczepionej przed kontaktem z chorym na ospę wietrzną, jednak jest możliwe, że choroba nie wystąpi lub jej przebieg będzie łagodniejszy.

Jak ochronić się przed ospą wietrzną?

Przede wszystkim podstawą profilaktyki są wspomniane już w poprzednim paragrafie szczepienia przeciwko ospie wietrznej. Zalecane są dwie dawki szczepień. Pierwszą można przyjąć po 9 miesiącu życia dziecka. Drugą nie wcześniej niż po upływie 6 tygodni od pierwszego szczepienia. Jeżeli ktoś został zaszczepiony tylko jedną dawką, ponieważ w przeszłości nie mógł lub nie chciał przyjąć drugiej, nic nie stoi na przeszkodzie, aby nawet po upływie wielu lat mógł przyjąć drugą dawkę szczepionki. Nie ma bowiem górnej granicy czasowej, po przekroczeniu której drugiej dawki nie można już przyjąć lub jest ona nieskuteczna.

Szczepionka w Polsce jest bezpłatna i obowiązkowe dla dzieci do 12. roku życia, jednak nie dotyczy to wszystkich dzieci. Bezpłatnie zaszczepić mogą się dzieci należących do grup ryzyka ciężkiego przebiegu ospy wietrznej oraz dzieci przed leczeniem, które wywołuje u nich upośledzenie odporności. Również dzieci do 12. roku życia przebywające w bezpośrednim kontakcie z wyżej wymienionymi.

Obowiązkowe i bezpłatne są też szczepienia dzieci, które przebywają w domach dziecka, zakładach opiekuńczo-leczniczych itd. Chodzi tutaj o dzieci, które na co dzień przebywają w większych skupiskach z innymi dziećmi. Tego typu szczepienie obowiązuje również dzieci uczęszczających do żłobków lub klubów malucha (dzieci w wieku do lat 3) ale nie obowiązuje dzieci uczęszczających do przedszkola.

Jeżeli nieszczepiona osoba zetknie się z chorym na ospę wietrzną szczepienie może ochronić taką osobę, pod warunkiem że będzie podane do 72 godzin od  momentu kontaktu. Jeżeli nie zapobiegnie wystąpieniu choroby, to może ono złagodzić jej przebieg. W takich sytuacjach stosuje się również immunoprofilaktykę bierną (swoista immunoglobina - VZIG), szczególnie u noworodków, u których matki zachorowały na ospę wietrzną między 5. dniem przed porodem a 2. dniem po porodzie oraz u osób z istotnym niedoborem odporności (nie szczepionych) po kontakcie z chorym na ospę. U tych osób można stosować także profilaktykę farmakologiczną, gdy immunoprofilaktyka bierna jest niedostępna lub upłynęło więcej niż 96 godzin od kontaktu z chorym na ospę wietrzną. Tego typu działania polegają na podawaniu acyklowiru (lek przeciwwirusowy hamujący replikacje wirusa).

Spróbować ograniczyć ryzyko zachorowania (dotyczy to zwłaszcza osób z grupy ryzyka ciężkiego przebiegu) można izolując osoby chore od zdrowych. Izolacja powinna trwać do czasu przyschnięcia wszystkich wykwitów.

Leczenie ospy wietrznej

U chorych z prawidłową odpornością, którzy nie ukończyli 12. roku życia stosuje się tylko leczenie objawowe. Wyjątek stanowi sytuacja, kiedy choroba ma ciężki przebieg, wtedy stosuje się lek antywirusowy acyklowir.

Leczenie objawowe ospy wietrznej polega na podawaniu leków przeciwgorączkowych. Nie należy stosować kwasu acetylosalicylowego (aspiryna) ze względu na zwiększone ryzyko wystąpienia zespołu Reye?a. Chorym podaje się leki przeciwświądowe. Nie należy stosować leków miejscowych w postaci pudrów i papek, ponieważ sprzyjają zakażeniom bakteryjnym wykwitów). W ramach leczenia objawowego można stosować również leki przeciwbólowe.

W ostrej fazie choroby zaleca się leżenie w łóżku. Chorym zaleca się także codzienną kąpiel lub prysznic, po którym należy delikatnie osuszać skórę ręcznikiem. Do kąpieli można dodać roztwór nadmanganian potasu, który ma działanie odkażające i przyczyni się też do przyspieszenia wysuszenia się pęcherzyków. Nie należy zapominać o właściwym nawadnianiu - najlepiej woda w temperaturze pokojowej w ilości pokrywającej zapotrzebowanie dobowe). Nawet łagodny przebieg choroby u osób z prawidłową odpornością poniżej 12. roku życia nie daje gwarancji, że po wykwitach nie pozostaną blizny, szczególnie jeżeli doszło do nadkażenia bakteryjnego.

Leczenie przyczynowe stosuje się w sytuacji ciężkiego przebiegu ospy wietrznej, w razie wystąpienia powikłań oraz u osób należących do grupy ryzyka wystąpienia powikłań. U tych chorych stosuje się acyklowir, a w niektórych przypadkach swoista immunoglobulina. Pacjenci z zaburzeniami odporności oraz z powikłaniami wymagają leczenia w warunkach szpitalnych.

U osób z prawidłowa odpornością choroba ma przebieg łagodny i samoistnie ustępuje. Na ospę wietrzną można zachorować tylko jeden raz, ponieważ raz przebyta choroba pozostawia odporność na całe życie. Wirus pozostający w organizmie w postaci utajonej w przyszłości może reaktywować się i wywołać półpaśca.

U osób z grup ryzyka ospa wietrzna ma cięższy przebieg i zazwyczaj trwa dłużej. Rokowanie nie jest już tak pomyślne, jak w przypadku łagodnego przebiegu u osób z prawidłową odpornością. W wyniku powikłań może dojść do zgonu. Statystycznie zgodny z powodu powikłań są rzadkie. Biorąc pod uwagę wszystkie zachorowania zdarzają się raz na 50 tysięcy zachorowań. Biorąc pod uwagę tylko osoby dorosłe ryzyko zgonu wyraźnie wzrasta, gdyż dotyczy już jednego przypadku na 3 tysiące zachorowań. Dane te najlepiej pokazują, że osoby dorosłe ciężej przechodzą ospę wietrzną i ryzyko powikłań jest większe, w porównaniu do ospy wietrznej w wieku dziecięcym. Ryzyko powikłań diametralnie wzrasta u osób z obniżoną odpornością. Dobrze obrazują to statystyki umieralności z powodu ospy wietrznej u takich osób - ryzyko zgonu z powodu wynosi 15%. Gdy powikłaniem jest zapalenie płuc u kobiet w ciąży to śmiertelność w takim przypadku wynosi około 40%.

Powikłania ospy wietrznej

Najczęstszym powikłaniem ospy wietrznej jest wtórne bakteryjne zakażenie wykwitów skórnych. Drapanie wykwitów, preparaty miejscowe na skórę oraz zaniedbania higieniczne, sprzyjają zakażeniom, które z kolei w znacznym stopniu zwiększają prawdopodobieństwo powstania blizn. Jednak blizny to nie jedyna konsekwencja wtórnego bakteryjnego zakażenia wykwitów skórnych. Zakażenie może wywołać płonicę przyranną, ropne zapalenie skóry i tkanki podskórnej, różę, ropień oraz ropowicę. Na skutek zakażenia paciorkowcowego może dojść do martwiczego zapalenia powięzi, bakteriemii oraz posocznicy.

Ospa wietrzna może przyczynić się do upośledzenia widzenia. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy wirus powoduje zmiany na rogówce oka.

Kolejnym powikłaniem ospy wietrznej jest zapalenie płuc. Jest to najczęściej pojawiające się powikłanie tej choroby wśród osób dorosłych. Ospowe zapalenie płuc, rozwija się zwłaszcza u kobiet w ciąży w II i III trymestrze. Powikłaniem ospy wietrznej może być również wtórne bakteryjne zapalenie płuc, które jest trudne do odróżnienia od ospowego i może z nim przebiegać równocześnie. Zapalanie płuc rozwija się zazwyczaj w 3.-5. dniu choroby.

Chorzy na ospę wietrzną mogą mieć również powikłania neurologiczne: zapalenie móżdżku (zazwyczaj przebieg łagodny, występuje głównie u dzieci poniże 15. roku życia), zapalenie mózgu (przebieg ciężki, śmiertelność od 5-20%, 15% przypadków pozostawia trwałe następstwa neurologiczne), zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, choroby neurologiczne, zapalenie siatkówki (może wystąpić do kilku tygodni po zachorowaniu). Rzadko spotyka się powikłania, jak: zespół Reye?a, zapalenie mięśnia sercowego, wątroby, nerek, cewki moczowej, pęcherza oraz małopłytkowość.

Zobacz również objawy tej choroby: Objawy ospy wietrznej